Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

I ka maka mua o kā Dana Shapiro hoʻomoʻa ʻana i ka ʻulu, ʻaʻole ia he mea ʻono loa.

Kūʻai akula ʻo Shapiro i ia huaʻai, he ʻoʻoleʻa a nui poepoe ke ʻano, ma kekahi mākeke mahiʻai ma Kauaʻi, waiho ʻia a ao ia pō ma luna o ke pākaukau, a pūʻiwa aʻela ʻo ia i ka ʻike aku, ua hele a palupalu palahē i ia lā aʻe. I mea e hoʻopakele ai i ka huaʻai, ua ʻoma ʻia me ka waiū paka me ke kōpaʻa ʻulaʻula, a ʻai pū ʻia me ka haukalima.

“He ʻono nō, he ʻano ʻē naʻe kona i ka poʻe maʻa ʻole i ka ʻai ʻana,” i ʻōlelo ai ʻo Shapiro.

ʻO kona hana manawaleʻa ʻana ma kahi hoʻolauleʻa no ka ʻulu, pēlā pū me ke komo ʻana ona i kahi hoʻokūkū hoʻomoʻa ʻulu ka mea i ala ai ka manaʻo i loko ona, he mau ʻano like ʻole ka hoʻomoʻa ʻia ʻana o ia huaʻai pia. Aia nō i ka wā e ʻako ʻia ai ka ʻulu, he ʻoʻoleʻa a he palupalu paha. Hiki nō ke lilo ia he mea kumu ʻano nui no ka mousse kokoleka, i pani no ka ʻole o ka ʻuala kahiki ma nā kai a curry hoʻi. Hiki nō ke hana ʻia i pīkaʻo a wili ʻia i palaoa me ka ʻoma ʻia i mau meaʻai like ʻole he lehulehu, e like me ka meaʻai ʻono a pai paha.

I kēia lā, he ʻai ʻulu nō ʻo Shapiro he ʻekolu paha manawa o ka pule me kona ʻohana i ke kau e ulu ai ka ʻulu. Ma kona ʻano ʻo ka luna no Hawaiʻi ʻUlu Cooperative, ke kōkua akula ʻo ia i nā mahiʻai i ka hoʻomāhuahua ʻana i ka hoʻoulu ʻia o ia mea e kapa ʻia nei e kekahi mau mahiʻai ʻike loea, ʻo ko Hawaiʻi meaʻai ʻano nui o kēia mua aʻe –– a ʻo kekahi o nā huaʻai i hiki ke hoʻēmi aku i ko Hawaiʻi kaukaʻi ʻana i ka meaʻai hoʻopae ʻia.

Ma ka helu koho ʻana, hoʻopae ʻia he 85% a ʻoi o ka meaʻai holoʻokoʻa i Hawaiʻi nei, he pohihihi maoli naʻe ka helu ʻike ʻana i ia helu. ʻO ka iʻa e ʻai ʻia ma Hawaiʻi nei, he hapalua nō a ʻoi kai lawaiʻa ʻia ma ʻaneʻi nei. Na ko Hawaiʻi poʻe mahiʻai e hoʻolako i ke kāpiki me nā ʻōhiʻa lomi e ʻai ʻia ma ʻaneʻi nei. Pēlā pū me ka hapa nui o nā kaʻukama. He nui ʻino ka mīkana hoʻoulu kūloko ʻia, a he waiwai hoʻolilo no waho ʻano nui ia no kākou.

ʻO ka pilikia maoli, aia nō i nā meaʻai nui maʻamau: ʻo nā ʻai e like me ka huika me ka laiki –– ʻo ke kōpia hoʻi a me kona ʻai nui ʻia e ko Hawaiʻi poʻe kamaʻāina. ʻO nā ʻano meaʻai i waiwai nui loa i ka wā i hala, ua makeʻe ʻia e nā lāhui e ʻimi naʻauao ana. Wahi a Noa Lincoln, ke kāne a Shapiro a hope polopeka ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa no nā mea kanu ʻōiwi me ka ʻōnaehana mahiʻai, ʻaʻole nō kanaka e makeʻe ana i ke kaʻukama.

I ka nānā ʻana i ia mau mea kanu ʻano nui koʻikoʻi, he ʻole loa ko kākou hoʻolako mauō ʻana iā kākou iho.

“ʻAʻohe wahi maʻū iki,” wahi e Lincoln.

ʻAʻole loa paha ʻo Hawaiʻi e lilo ana i ʻāina e hoʻoulu ʻia a e wili ʻia ai ka huika, ka laiki, a me ke kūlina e like me ka nui e kō pono ai nā hemahema o ko Hawaiʻi poʻe kuʻai meaʻai.

Inā makemake ko Hawaiʻi poʻe e emi mai ke kaukaʻi ʻana i ka ʻai hoʻopae ʻia, e aho loa ka ʻimi ʻana i ala e hoʻololi ai i kā lākou papaʻai. ʻO ka pūʻili ʻana i nā ʻai nui maʻamau e like me ka ʻulu a me ka ʻuala. Ma kekahi ʻano manaʻo, ʻo ka lole ʻana aku i ke ʻano i kolonaio ʻia ai ko Hawaiʻi papaʻai, me ka ʻapo ʻana i nā ʻai i ola kawowo ai nā Hawaiʻi maoli o ka wā i hala.

He mau ālaina nui nō naʻe e ʻapuʻepuʻe ai ke komo ʻana –– ʻo ka hoʻomāhuahua ʻana i ka hoʻoulu ʻana me ka hoʻēmi ʻana i ke kumu kūʻai o nā mea kanu hoʻoulu kūloko ʻia, e like me ka ʻulu, a ʻo ka wā e hoʻomākaukau ai i ka meaʻai mai kinohi mai, ma kahi o ke kaukaʻi ʻana i ka ʻai i wili mua ʻia. Eia hoʻi, ʻo ka hoʻāla ʻana i ka manaʻo i loko o kamaʻāina, ua hiki nō ke ʻai ʻia kēia mau huaʻai a lauʻai hoʻi.

“Inā ʻaʻole e kaupalena ʻia ka hoʻolako ʻia ʻana o ia ʻano ʻai, ʻo ka ʻike ʻole o ka poʻe paha kekahi ālaina nui loa e laha ʻole ai ka hoʻoulu,” i pane mai ai ʻo Shapiro.

ʻO Nā ʻAi ʻOi Loa No Hawaiʻi

He kupanaha nā ʻano aniau hāiki o Hawaiʻi. Ke kuhi wale ʻia kekahi mea kanu e loaʻa a puni ka honua, he hiki nō paha ke hoʻoulu ʻia ma ʻaneʻi nei. ʻO ke aniau naʻe, he hoʻokahi wale nō mea e puka ai ka mahiʻai ʻana.

He mea lanakila ka mahina ʻai huika a laiki hoʻi ke hoʻoulu ʻia ma ke ʻano ākea, ke kōkua ʻia hoʻi e ka mīkini mahiʻai. ʻAʻole e kanu ʻia ka huika me ka laiki ma ka ʻāina he ʻumi ʻeka, kanu ʻia hoʻi ma nā ʻeka he hoʻokahi haneli – hoʻokahi kaukani paha – wahi a Amjad Ahmad, he ʻākena peleleu no ko UH Koleke no ka Mahiʻai a Kumuwaiwai Kanaka nāna e kōkua ana i ke kōā e kaʻawale ai nā mea ʻimi noiʻi ma ke koleke a me ka poʻe mahiʻai e pono ai ia kōkua.

ʻO ka nui maʻamau o nā mahina ʻai ma Hawaiʻi nei, aia ma waena o 1 me 5 ʻeka, i ʻōlelo ai ʻo Ahmad.

ʻO nā ʻuala kahiki me ke kūlina – ʻelua ʻai nui laha a puni ka mokuʻāina – he mau mea paʻakikī no kekahi mau kumu ʻē aʻe. ʻO ka loli aniau kekahi mea e loli koke nei ke hoʻoulu ʻana o ka poʻe mahi kūlina o ka mokuʻāina nei, wahi a Ahmad, a i loko nō hoʻi o nā hana he nui a Mahi Pono e lawelawe nei no ka mahi ʻuala kahiki ʻana ma Maui, ʻaʻole maikaʻi ka ulu ʻana o ia mea kanu a puni ka pae moku.

ʻO nā koho ʻoi loa no ka heluna kanaka laha a puni ʻo Hawaiʻi, ʻo ia nā mea kanu nui maʻamau i piha i nā māhuaola, he hiki ke hoʻoulu ʻia ma nā mokupuni a pau, ʻaʻole nui ka ʻāina e ulu ai e like me ka laiki a huika, ʻaʻole hoʻi nui ka wai e pono ai.

E kūlia ana ʻo Ahmad i ka hoʻoulu ʻana i nā ʻanoʻano hoʻoilina he pāpapa maloʻo, ua ʻike maopopo nō he mau ʻano he nui e ulu maikaʻi a puni ka mokuʻāina. Ke kau nui nei kona ʻimi ʻana ma ka pāpapa he tiger eye i pipiʻi kona kumu kūʻai ma loko o ka ʻoihana kālepa a he maikaʻi hoʻi no ke kūʻai kūloko ʻana a pēlā pū no ka hoʻolilo i ko nā ʻāina ʻē – pēlā e paipai ʻia ai nā mahiʻai e hoʻoulu i ia mea kanu ʻano nui.

ʻO ka ʻono kekahi mea e noʻonoʻo ai. ʻAʻole pili ka meaʻai i ka ʻai ikehuʻā wale ʻana nō. He loina nō ia e pili ai kākou i ke kulāiwi.

“Pono hoʻi kākou ke kanu i nā mea a pau e ʻono ai kākou,” wahi a Tammy Smith, no Hale Kealoha Hawaiian Food, he pāʻoihana hoʻomoʻa ʻai e lawelawe ʻia e ka ʻohana, nāna hoʻi e mālama i kekahi mau papa ʻimi ʻike no nā ʻohana no ke aʻo ʻia ʻana i ka hoʻomākaukau i nā meaʻai Hawaiʻi ʻōiwi.

No Smith iho, ʻo ka papaʻai maikaʻi aʻe no Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kuapo ʻana i ka laiki a me ka nulu ʻīkālia a pani ʻia e ke kalo, ka ʻuala, ka ʻulu, ka mīkana, a me ka maiʻa. ʻO kekahi mau mea kanu ʻē aʻe i maikaʻi kona hoʻoulu a ʻai ʻia ʻana ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ka manioka me ka palaʻai Kepanī.

ʻO ka hele ʻana a ʻapo i ka papaʻai he mau kōpia i hoʻoulu kūloko ʻia, he hana nui nō – like hoʻi no ka poʻe e ʻimi ana e hana pēlā.

“Aia ma ka ʻai laiki ʻana koʻu nui ʻana aʻe,” wahi a Lincoln. “Ke hiki mai koʻu lā ʻīnea, ʻaʻole mea ʻē aʻe aʻu e ʻono ai, koe ka teriyaki me ka laiki.”

ʻO kekahi ālaina nui aʻe ma mua o ka noʻonoʻo hou ʻana i ke ʻano e nā ai ka naʻau i ka meaʻai maʻamau, ʻo ia ka hele ʻana a maʻa i ka ʻai ʻulu ma ke ʻano he ʻai nui maʻamau, i pane hou ai ʻo Lincoln. Ma mua o ka wā e ʻike ai ʻoe i ka hana ʻana, he maʻalahi loa aʻe ka hoʻi ʻana i ka hale me ka hoʻomoʻa laiki ʻana ma mua o ka māihi, hoʻomāhu, a hoʻomoʻa i ka huaʻai.

“I kēia manawa, ua maʻa mai nei mākou i ka hana ʻana, ʻo ka wā e hoʻomākaukau ʻia ai ka ʻulu, ua like paha me ka wā hoʻomākaukau laiki,” wahi āna.

ʻO ia ala lāua me Shapiro, ua loaʻa mai iā lāua ka ʻike i nā meaʻai maikaʻi loa e hānai ai i ko lāua ʻohana. Makemake kā lāua kaikamahine he ʻulu i ʻokiʻoki a ʻoma ʻia i pani hakahaka no ka ʻuala kahiki palai. ʻO ka poepoe hoʻomoʻa pālua ʻia ka puni ʻono a Lincoln . Hoʻomāhu ʻo ia i ka ʻulu, lomi ʻia me ka ʻakaʻakai me ka ʻakaʻakai pīlau, ke kai Worcestershire me nā mea hoʻomiko ʻai, hana ʻia he mau poepoe a palai ʻia ma ke pā palai.

ʻO ka loli ʻana o kā lākou papaʻai, he mea maikaʻi no ka ʻohana, wahi a Lincoln.

“ʻO ka hoʻoulu ʻia o ke kūkā kamaʻilio ʻana hoʻi, penei, ʻoae, loaʻa mai nei kēia ʻulu maiā ʻAnakala John i nehinei,” i pane ai ʻo Lincoln. “He mea kupaianaha kēlā ʻano pilina i ka meaʻai, ʻaʻole hiki ke wehewehe hoʻokino ʻia.”

Nā Ālaina E Keʻakeʻa ʻIa Ai Ka Loli ʻAna

He kuleana hoʻi, ma kekahi ʻano, ma loko o ka manaʻo o ka hoʻololi ʻana i ka papaʻai hoʻoulu kūloko ʻia, wahi a Albie Miles, he hope polopeka no nā ʻōnaehana hoʻoulu ʻai hoʻomauō ma Ke Kulanui o Hawaiʻi ma ʻEwa.

Nui ka poʻe e pōmaikaʻi i ka hoʻololi ʻia o kā lākou papaʻai, he pono naʻe i nā kumuwaiwai pili kālā a me nā ala e hiki ai ke loaʻa mai ka ʻai maikaʻi ma ko lākou mau kaiāulu – pēlā pū me ka ʻike a me ka wā e hoʻomākaukau ʻia ai, wahi āna.

ʻO ke kumu kūʻai pipiʻi e hoʻoulu ʻia ai ka ʻai ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ka mea e pipiʻi ai ke kumu kūʻai o nā mea hoʻoulu kūloko ʻia ma luna o ka ʻai hoʻopae ʻia – he mea hoʻi ia e kūʻai ʻole mai ai nā ʻohana he nui i nā ʻai hoʻoulu kūloko ʻia.

Aia ma ka paena pūnaewele o ka ʻUlu Cooperative, he $50 ke kumu kūʻai no kekahi ʻeke ʻulu he ʻelima paona – pāʻumi kēlā kumu kūʻai ma luna o ke kumu kūʻai o ke ʻeke palaoa huika ma ka hale kūʻai.

ʻOiai ʻaneʻane hiki aku i ka hapalua nā kauhale ma Hawaiʻi nei i loaʻa ke keiki, he kūlanalana hoʻi ko lākou hoʻolako ʻai, e aho nō e kaulona ka mokuʻāina ma ka hoʻoponopono ʻana i ia ʻano kūlanalana a me ka waele ʻana i mau ala e loaʻa ai ka ʻai maikaʻi i nā mea a pau, a me ka hopohopo ʻana hoʻi o ka manaʻo, he kūloko anei ka ʻai, wahi a Miles.

ʻO nā pāʻoihana kuʻakuʻai nui loa – ʻo nā kula aupuni a kūʻokoʻa, nā ʻahahui mokuʻāina, nā hōkele, nā haukapila – ʻo lākou ke hoʻololi ʻano nui i nā mea o loko o ka ʻoihana kālepa. Akā, ʻo nā poʻe lako i ke kālā i hiki iā lākou ke hoʻololi i kā lākou papaʻai, ua hiki ke komo mai i kēia papahana ma ke kūʻai ʻana i nā ʻai nui hoʻoulu kūloko ʻia. ʻO ia mau mea hoʻi ke hui ʻia, ma ke ʻano he kumu alakaʻi, ke kumu i emi ai ke kumu kūʻai o ka ʻai ʻokanika, a lilo aʻela i koho laha loa.

A nui aʻe nā ʻahahui a kānaka e neʻe ana ma ia aukahi, pēlā e hoʻomāhuahua aʻe ai ka mea hoʻoulu i kona ʻano o ka hoʻoulu ʻana, a ʻo ka mea maʻamau, pēlā e emi mai ai ke kumu kūʻai o ia mea, wahi a Miles. “Ke manaʻo nei au, pēlā e neʻe ai kēia mau pōʻaiapuni ma ke ʻano pinepine. Na nā mea lawelawe mua ma ia ʻano e uku mua aʻe ana.”

Pēlā paha e hana ʻia nei ke ʻano o ka ʻulu.

I ka hoʻokumu mua ʻia ʻana o ka ʻUlu Cooperative i ka makahiki 2016, he ʻeiwa mea hoʻoulu, ma kahi o 2,000 kumu lāʻau. Ua māhuahua aʻela ia ʻahahui a loaʻa mai he 105 mea hoʻoulu a he 5,200 kumu lāʻau. ʻO ka hapa nui o ia mau kumu lāʻau, ʻaʻole naʻe i hua mai ka hua. Ke mahuʻi nei ʻo Shapiro e nui aʻe ana ka hoʻoulu ʻai ʻana o ka poʻe hoʻoulu he miliona paona a hiki aku i ka makahiki 2030 – he pāʻumi ka māhuahua ʻana ma luna o ko kēia lā.

He kūʻai mai ka ʻoihana lawe pū i ka ʻulu mai nā mahina ʻai mai i lilo aʻela he lālā, a wili, hoʻokūʻai, a kūʻai aku nō i ka huaʻai. ʻO kona mea kūʻai kaulana loa, ʻo ia ka huaʻai hoʻomāhu a ʻokiʻoki hapahā ʻia i hiki ke hoʻolilo ʻia i mea kumu ma nā meaʻai like ʻole he nui.

Ma ke ana ʻana i ka manaʻo o ona mau pakanā kālepa, ke mahuʻi nei ka ʻoihana lawe pū e pau aʻe ana nō kona mau mea kūʻai i ke kūʻai ʻia aku i kēia kau aʻe – aia nō naʻe ia ke hoʻokoe nei i kekahi o kona loaʻa no ke kūʻai pololei ʻana i nā mea kūʻai ma o kona paena pūnaewele.

Ke hoʻohālikelike ʻia me ka nui o ka laiki a ʻuala kahiki e hoʻopae ʻia mai e ka mokuʻāina i kēlā me kēia makahiki, ʻaʻole nō he mea nui loa he miliona paona o ka ʻulu. Manaʻo naʻe ʻo Shapiro, he mea paha ia e lawe ʻia aʻe ai ka ʻoihana lawe pū mai kahi e hōʻike wale ʻia ai ka waiwai o ka ʻulu a hiki aku i kahi e lawelawe ʻia ai ia mea e nā hale ʻaina a hale kūʻai a puni ka mokuʻāina. 

“ʻO ka pahuhopu hope loa, ʻaʻole ka loaʻa ʻana mai o nā paona he miliona. ʻO ka pahuhopu hope loa ka loaʻa ʻana o nā paona he 30 miliona o ka makahiki, no ka mea, ʻo ia ka nui e pono ai – ma kekahi ʻano kū i ka waiwai – a e hiki ai iā kākou ke hoʻomauō,” wahi a Shapiro, “me ka hoʻolako pū ʻana i kekahi ala ʻē aku i pani hakahaka no ka hoʻopae ʻana mai i nā ʻai nui.”