Kā ka luna hoʻoponopono noka: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

Ua ʻaneʻane he ʻeono kāuna nā lālā koʻikoʻi o ko Hawaiʻi poʻe ponoʻī i hoʻokikina i ko lākou mau hoa o ka lāhui like e ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo e hoʻopale i ka maʻi Covid-19, a i ʻole paha, e noho me ka palekana ma ke komo ʻana i ka palenuku, ka hoʻokaʻawale ʻana o kekahi mai kekahi aku, a me ka noho ʻana ma ka hale.

He iwakāluakumamākolu alakaʻi kai hui aku ma mua o ke kia hoʻomanaʻo no Mōʻī Wahine Liliʻuokalani ma ke Kapitala mokuʻāina i ka Poʻahā nei, he hōʻike ia i ka huliāmahi ʻana no ka papale i ka maʻi me ona mau hua e ili iho ana ma luna o ko lākou kaiāulu.

“He luku wale nā hopena o kēia maʻi ahulau, ʻānō hoʻi ko kākou lawelawe ʻana i nā hana e maluhia ai kākou i kēia mua aʻe,” wahi a Diane Paloma, ka luna hoʻokō o ka Waiwai Noho Kahu me ka Hale o Mōʻī Lunalilo, i ʻōlelo aku ai ma kekahi ʻaha kūkala i mālama ʻia iho nei.

Ke hoʻohālike ʻia me nā lāhui ʻē aʻe, he ʻuʻuku pāʻewaʻewa ka nui o ka poʻe Hawaiʻi maoli i hou ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo ma Hawaiʻi i loko naʻe o kēia wā e hōlapu hele ana ka maʻi kolona. I ka Poʻahā nei, ua hōʻike maila ka mokuʻāina he 831 kānaka hou aku i loaʻa i ka maʻi, he 426 kānaka i komo haukapila ma muli o ka maʻi, ʻo ka nui hoʻi o ka poʻe komo haukapila, he heluna i nui aʻela ma ka lā hoʻokahi ma mua o ko nā wā o mua aku.

Hoʻokahi makahiki a ʻoi, ua hōʻike ʻia ma nā ʻike i ʻohiʻohi ʻia e ka mokuʻāina, he ʻuʻuku pāʻewaʻewa ka nui o ka poʻe Hawaiʻi i loaʻa i ka maʻi, ma lalo hoʻi ka nui o ka ʻawelika. ʻO nā kumu hoʻohemahema pili ʻili a pili lāhui, ʻo ia ka mea i ili mai ai nā hua ʻino ma luna o nā kaiāulu o ka poʻe Mokupuni Pākīpika a poʻe Pilipino hoʻi.

Ma Iulai naʻe, ua piʻi aʻela i luna ka nui o ka poʻe o ia kaiāulu e hele ana a maʻi. I kēia lā, he 21% ka lāhui Hawaiʻi o ka heluna kanaka holoʻokoʻa o Hawaiʻi, a ʻo lākou ka 23% o nā kānaka maʻi i ke Covid ma Hawaiʻi mai ka wā i hiki mua mai ai ka maʻi ahulau.

Nui ka poʻe e makaʻu iho ana i ka pā nui ʻino ʻana o ka hōlapu o ka maʻi ma muli o kona hōlapu ʻana i ka wā iho nei i kaʻahope. Ma Iulai nei, mai ka wā i lilo ai ʻo ka mana Delta, ʻo ia ka maʻi ikaika loa, i kekahi manawa, ua piʻi aku ka nui o ka poʻe Hawaiʻi maoli i loaʻa i ka maʻi a hiki i ka 27%.

“ʻO kēia hū ʻana aʻe nei o ka maʻi Covid-19, ʻo kākou nō ia,” wahi a Luna Makaʻāinana no Hawaiʻi, ʻo Jarrett Keohokālole, ma ka ʻaha kūkala.

Ua ʻōlelo mai ʻo Luna Makaʻāinana no ʻAmelika, ʻo Kai Kahele, ʻo ia pū kekahi ma ka ʻaha kūkala o ka Poʻahā nei, ʻo ka hui ʻana o nā ʻaoʻao kālaiʻāina ʻelua i hui alakaʻi lāhui Hawaiʻi, i hui nō ia e hōʻike ai, ʻo ka noho ʻana o kākou ma ka hale, ʻo ia kekahi mea a lākou e ʻaelike ai, ʻo ia hoʻi kā lākou mea e makemake ai e hana nā kānaka ʻē aʻe.

He manaʻo ʻo Kahele, ʻo ka hoʻonaʻauao hewa, ka hoʻohuli manaʻo i ka ʻōhumuhumu, me ka hoʻohuoi aupuni nā mea e hoʻopohō ana i ka manaʻo o kona mau hoa o ka lāhui like ʻo ka ʻō ʻia ʻana i ia lāʻau koʻokoʻo hoʻopakele ola.

“He makaʻu kākou, he ʻauana hewa. He kānalua ka manaʻo,” wahi a Kalehua Krug, ke poʻokula o Ka Waihona O Ka Naʻauao, he kula aupuni hoʻāmana. “No kekahi poʻe, he hopena ʻino ko ka noho palaka ʻana.”

Ua haʻi ʻia e Gerard Akaka, he kauka no ka Haukapila ʻo Queen’s, he moʻolelo no kekahi kāne i hala i ka make i ke Covid ma hope o ka huakaʻi ʻana i Disney World; no kekahi kupunahine hoʻi i hoʻomake ʻia e ka maʻi; no ka uē kaukau ʻana o kekahi wahine nāna ke kāne i hoʻokomo ʻia i loko o ka haukapila ma ka māhele no ka poʻe i loaʻa loa i ka maʻi. ʻO lākou a pau, he poʻe Hawaiʻi nō, ʻaʻole hoʻi i ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.

“He mea ʻoiaʻiʻo kēia hū hōlapu ʻana,” i pane ai ʻo Akaka. “E ʻō ʻia ʻoukou i ka lāʻau koʻokoʻo. E noho paʻa ma ka hale.”

Ka Hoʻohuoi ʻAna I Ke Aupuni

ʻO kēlā me kēia alakaʻi i haʻi ʻōlelo mai i ka Poʻahā nei, ua haʻi mai nō no ka moʻolelo kahiko o Hawaiʻi a me nā maʻi ahulau i luku mai nei i ka lāhui ʻōiwi ʻoiai lākou e hoʻokoi mai ana i ke kaiāulu i ka pale ʻana i ka hōlapu o ka maʻi.

“Inā e ola mau ana ko kākou poʻe kūpuna i kēia wā, inā e huli aku lākou ma ke ʻano kūoʻo i kēia mea hoʻokūpilikiʻi, ma muli o nā mea i hekau ihola ma luna o lākou,” wahi a Keohokālole. 

“I kekahi manawa, he pono ka lāʻau haole e lapaʻau ai i ka maʻi haole,” i pane ai ʻo Krug.

I ka pule iho nei i hala, ua nui aʻela ka poʻe i hoʻōho maila i ke kākoʻo ʻana o ka lāʻau koʻokoʻo ma o ka hoʻololi ʻana i nā hiʻohiʻona Facebook me ka hōʻike aku he kiʻi e ʻōlelo ana: “He kūpono koʻu hoʻohuoi ʻana i ka mea nona ka mana, a ua ʻō ʻia hoʻi au i ka lāʻau koʻokoʻo.” ʻO Starr Kalahiki, he puʻukani no ʻaneʻi nei a he mea kūpaʻa i ka pono, ʻo ia kekahi o ia poʻe.

Manaʻo ʻo ia, ʻo ka hoʻohemahema ʻia ʻana o ka hilinaʻi ʻana i ke aupuni, he māhele koʻikoʻi ia e nui aʻe ai ka poʻe Hawaiʻi e ʻō ʻole ʻia nei i ka lāʻau koʻokoʻo, a he pili ko kēia pilikia me ka hukihuki e oia mau aʻe nei me ka hoʻoponopono ʻole ʻia, ʻo ka hihia e pili ana iā Mauna Kea. ʻO ke kūkulu ʻia ʻana o kahi ʻohenānā kanakolu mita, he mea i ʻaʻā aku ai ke ahi ʻenaʻena o ka hoʻohuoi i ke aupuni o ʻAmelika Huipūʻia, he pilikia hoʻi ia e kupu aʻe ana mai loko mai o ka hoʻokahuli ʻia ʻana o ko Hawaiʻi Aupuni, wahi āna i ʻōlelo ai.

Hoʻomanaʻo aʻela ʻo ia i ka pūliki ʻana iā Kiaʻāina David Ige i kona wā i kipa mua ai i Mauna Kea.

“Hoʻomanaʻo au i koʻu hoʻowahāwahā ʻana iā ia, ma hope mai, ʻo ke ala ʻana aʻela nō ia o ka manaʻo i loko oʻu, he mea ia e māneoneo ai ʻo loko,” i ʻōlelo ai ʻo ia. Ua wehewehe mai ʻo Kalahiki i kona haʻaheo iā ia iho i kona hoʻomaʻalili ʻana i kona huhū a loaʻa hoʻi ke aloha.

“Ke manaʻo nei au, ʻaʻohe wahi e maʻalahi ai ke kūpaʻa ʻana ma hope o kekahi mea, ʻoiai i kēia wā, no ke kālā ka mana nui loa.” — Starr Kalahiki

I kēia manawa hoʻi, makemake ʻo ia e kau mua ka manaʻo o nā kānaka Hawaiʻi ponoʻī ʻē aʻe e manaʻo like ana paha no ka mokuʻāina, ʻo ke ola kino maikaʻi ka mea nui, hoʻokō ʻo ia pēlā ma ka hoʻolaha ʻana ma luna o ke kūlelepaho i kona kākoʻo ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo, me ka hahau ʻana i ka pule i mua iho o kona kaiāulu. Ma kona ʻano he keiki hoʻokahi, ʻaʻohe hoʻi āna keiki ponoʻī iho, ua pane maila ia ʻo ka hapa nui o kona hoʻoholo ʻana i ka manaʻo e ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, no kona mau mākua hoʻi a me ke kaiāulu.

“Inā he make ka lāhui Hawaiʻi, kaʻa ke eo i ka ʻaoʻao o ka poʻe kolonaio,” wahi āna. “ʻEā, ʻaʻole e make!”

Ke hopohopo ihola ia he nui ʻino ka poʻe e huli kua nei i ka lāʻau koʻokoʻo ma muli o ka hoʻonaʻauao hewa ʻana. He pono e nui aʻe ka poʻe e maliu ana i ka ʻoiaʻiʻo e waiho ala i loko o ko lākou mau hunaola i ko lākou wā e hoʻoholo ana i ke ala kūpono e hoʻopalekana ai iā lākou iho a me ko lākou mau pilikana aloha, wahi āna i pane hou ai.

“ʻO ka wā kēia e hoʻomoamoa ai — e nānā iā loko iho, ma laila ke kuleana e hoʻokō mua aku ai.”